Qirkirina Netewî çiya?

Bersiva Gel:

-Ji Holê rakirine.

-Tine hesibandine.

-Kuştina komiye.

-Nîjadperestiye.

-Ji nav birine.

-Tinekirina çandê ye.

-Tevkujî ye.

-Tinekirina netew û nîjadane.

-Bişaftine.

-Ji holê rakirina dîrok ye.

-Tinekirina cewherê mirove.

-Bê nasname kirine.

-Kuştina ruhe.

-Asimlekirine.

-Tinekirine jiyanê ye.

Qirkirin wek peyv tê wateya tinekirina netew, ol, çand, gel û komên etnîkî. Di zimanê Kurdî de jî tê wateya komkujî yanî bi komî kuştina kesên ji heman nîjad yan jî ji heman baweriyê. Bi zimanê Erebî jî jêre qetlîam tê gotin ji hevgirtina van herdû peyvan ‘qetil’ kuştin‘am’ jî giştî pêktê. Tê wateya kuştina giştî. Di zimanê Yunanî û Ingîlîzî de jî jêre Jenosit tê gotin. ‘Jeno’ tê wateya nîjad ‘sit’ tê wateya tinekirinê. Her zimanek li gorî xwe wateyek daye vê têgehê. Ev têgeh herî zêde di dema şerê cîhanê yê yekem de hatiye bikaranîn. Raste bi derketina dewletê re qirkirin tê pêkanîn lê wek têgeh û wek peyv di sedsala 20’an şûnde hatiye bikaranîn. Qirkirin cara destpêkê di serdema Akadî û Aşûriyan de li ser komên etnîk yê ji nîjadê Ariyen pêkanîne. Her wiha di serdema Romayê de pêşengtiya Hanîbal de li ser Qartacan hatiye pêkanîn. Dîrokek demdirêj ya qirkirinê heye. Armanca qirkirinê tinekirina civak, çand yan jî ji holê rakirina netewane. Sîstema Dewletê civak û netewên li hemberî xwe wek berbestek yan jî astengiyek dibîne li ser qirkirinê pêktîne. Bi taybetî jî li ser civakên koletî, zordarî û radest bûyînê napejirînin bi darê zorê qirkirinê li ser wan pêktînin. Yên ku teslîmyetê napejirînin ji bo xwe astengî dibînin û bi rêya qirkirinê wan netewan ji holê radikin. Dû cûrê qirkirinê heye, yek qirkirina fizîk ya dûyem jî qirkirina çandî ye. Qirkirina fîzîk di demek kin de bi kuştin hêjmarek mezin ya kesên ji haman netewê pêktê û bi encam dibe. Qirkirina çandî demek dirêj û xwedî polîtîkayên ziravin. Hêdî hêdî kes ji çand, ziman, bawerî û nirxên netewa wê dûrdixe.

Ji dema sazkirina sîstema dewletê heta niha li ser gel û netewên xwedî pergala şaristanyeta demokratîke, qirkirin hatine pêkanîn. Kesên wek Cengîz Xan li dijî gelên Rojhilata Navîn qirkirin pêkaniye. Ne tenê Cengîz Xan, Sasanî û Roman di pêvajoya Împartoryeta xwe de gelek qirkirin li ser civak û netewan pêkanîne. Hertim pergala şaristaneta demokratîk li hemberî sîstema netew dewletê li berxweda ye. Aramanca qirkirina fîzîk û qirkirina çandî jî hemane ku dixwazin hêza li beramberî xwe teslîm bigirin û bê îrade bikin. Ji çerxa navîn û şûnde di bin navê baweriyê de li ser gel û netewan qirkirin hatine pêkanîn. Bi taybetî ji di civaka Kurd de li hemberî baweriya Êzdiyatiyê qirkirinên mezin pêkhatine. Ji ber ku bi îrade bûn û radest nebûne, rastî gelek qirkirinan hatine. Hertim li hemberî hêzên dijber têkoşîn kirine. Netew yan jî gelê ku qirkirina çandî li ser tê pêkanîn pêwîst nake qirkirina fîzîkî li ser were pêkanîn. Jixwe di bingeh de xwe û netewa xwe înkar dikin û dibin malê netew yan jî civakek din. Qirkirina çandî bandoriyên xwe gelek ji ya fîzîkî bi êştire. Li ser vê yekê jî Rêbertî parêznameya xwe ya 5 emin de, li ser ‘Kurdên di nava pencên qirkirina çandî de’ nivîsandiye. Ev 200 salin gelê Kurd bi taybet ji aliyê Osamanî, dewleta Tirk, Îran, Iraqê û Surye ve tên qirkirin. Gelek qirkirinên fîzîkî li ser gelê Kurd hatiye pêkanîn. Rûxmê van qirkirinan jî gelê Kurd hebûna xwe parastiye. Niha jî dest bi qirkirina çandî kirine. Ji bo gelê Kurd tinebikin  û ji holê rakin. Di qirkirina çandê de destpêkê li ser qirkirin û tinekirina ziman tê rawestandin. Ji ber ku dema civakek zimanê wî bê guhertin yekser ew civak tine dibe. Rêbertî jî dibêje: ‘Di wateyek teng de ziman çand bi xwe ye’ Ji ber ku ya mirov dikare pê hemû hestên xwe ravebike zimane. Ji sersala 19 û şûnde herî zêde qirkirina çandî pêşketiye. Di 24 ê Nîsana 1915’an de milyonek û nîv Ermanî ji aliyê tevgera Îtat û Terqî ve hat qetilkirin. Gelek nimûneyên qirkirinan hene ku bi şêwazên cûda cûda li ser gel û netewan hatin pêkanîn.