AMÊDÎYÊ

Peyva Amêdî ji tîpên erebî hatiye wergerkirin, li devera Behdînan qeza û bajarekî biçûk e. Di serdema Mîrektiya Behdînan de paytextî kiriye.

Amêdiyê bajarekî yê Başûrê Kurdistanê ye û dikeve di nava sînorê Behdînan de. Nifûsa vî bajarî nêzî  6000 kesan e. Di serdema mirnişîna Behdînan de Amêdî paytexta vê mirnişînê bû. Li vê derê peymangeheke teknîkî ya bi navê Peymangeha Teknîkî ya Amêdiyê  heye.

Rûberê qezayê 93’ê km², hejmara gundên derdorê wê 15 bûn hemû hatine wêrankirin, lê piştî damezirandina Hikûmeta Herêmê piraniya gundan hatine avakirin.

Bajarê Amêdiyê dikeve bakurê rojihelatê Parêzgeha Dihokê bi dûriya 70 km. Yê ku bajar ava kirî, li ser kelhekî siroştî ku rûberê wê digihe 17,5 km² û bilindahiya wê ji nêzî 1000 firehe. Ev bajar xwedî dîrokekî kevnar û pir rûdan li ser heye ku dizivire dema Împeratoriya Aşûriyan. Zanayên şûnwaran dibêjin; Amêdiyê bajarê Amat e yê ku di belgenameyên Aşûriyan de li serdema Şems Addê pêncê (823-810) Bz û nivîsînên Adedinîrar yê siyê (804-782) Bz û behsa Amat di nivîsînên çerxê Babiliya nû de hatiye kirin û piştre rewşa wê hatiye guhirîn û ketiye bin desthilatdariya dewleta Îslamî Yaqût el-Hemewî de ku di derbarê Amêdiyê de dibêje; Yê ku avakirî Imadedînê Zengî sala 537'ê koçî 1142'ê zayînî mişextî. Belê Hemdalle Alimstufa el-Qezwînî ji bo wê çendê diçe yê ku Amat nûkirî dibêjin Madaldule al-Dilîmiye ku li sala 0338'ê mişextî mirî û wî Amêdiyê bi navê xwe nav kiriye.

Dîroknas Ibn el-Esîr her cara ku navê Amêdiyê bilêvkiriye ev bajar tûşî ne aramiyê bûye, heta ku mîrên mîrgeha Sêvdîna Kurdî kiriye paytextê desthelatdariya xwe. Li nêzîk sala 740'ê koçî 1339'ê zayînî di bin desthelata wan de ev cih pêşket û berdewam ma paytextê mîrgeha Behdîna heta sala 1842'’ê zayînî. Dema ji aliyê Mihmed Ance Beyireqdar ve hatiye dagirkirin piştre sultanê osmanî Mihmûdê dûyem sîstema navendî ya rasterast li wîlayetên Osmanî li ser sepand û bi yek carî dest bi ser mîrgehên Kurdî de girtin û bi wîlayeta Colemêrgê piştre jî bi wîlayeta Mûsilê ve hate girêdan.

Li ser demê Brîtaniya ya di sala 1918'ê zayinî de desthelatdarek Brîtanî li ser hate sepandin û li gel pêkhatina dewleta Iraqê Amêdiyê bû qezayek ser bi lîwaya Mûsilê ve û yekemîn qeymiqam li sala 1924'ê zayinî lê hate damezirandin. Amêdiyê bi ciwaniya xwe, çem, bîstan û cihên xwe yên guzarî navdare. Nexasim Sîlavê û Sincê ku berdewam şînkatî û ava kaniyan, her wiha xwezayekî ciwan û sermest heye. Geliyê Sîlavê bi çendîn cûrên fêkiyên navdar wek: Hêjîr, Gûz, Hilûk û sêv hene. Her çiqas erdê çandiniyê kêm be jî lê cihekî qelew û xwedî berhem e, piraniya dar û barên Amêdiyê bi ava kaniyan tê avdan. Ev bajar bi sazkariyên millî navdare, weke guskên axê û çendîn karên din yên ku bi dest tên çêkirin.

Bajar bixwe bi bazarekî bazirganiyê tê naskirin. Li deverê aşikiraye ku Amêdiyê hemû muzexaneye gelek cih û avahiyên keltur û şûwênewar lê hene.

Şûnwarên Amêdiyê

-Dergehê Rojhilatê

-Dergehê Rojavayê

-Minareya mizgefta Amêdiyê

-Cihê Mîrgehê

-Goristana Mîran

-Dibistana Qubehan

-Pêşangeha şûnwarên Amêdiyê