BAJARÊ DÎROKÎ EFRÎN

Efrîn ango Avarîn, li hinek deveran bi navê Çiyayê Kurmênc tê naskirin, berê Tirkan jê re digotin (Kürd-dağ), ereban jî jê re digotin (Jebel El Ekrad) ango çiyayê Kurdan. Navê niha jî bi fermî Efrîn e. Li gorî hinek dîrokzanan navê Avarîn, peyveke kevnar a Kurdî ye û tê wateya “cihê bi av”. Navê Efrîn hinek caran wek Erfîn jî tê bilêvkirin. Efrîn hem navê bajarê navendî yê herêmê ye û hem jî navê hêrêmê bi xwe ye.

Hêrêma Efrînê pir kevnare. Dîroka Efrînê vedigere dema Hurî û Mîtaniyan, her wiha gelek bermahiyên dîrokî yên şaristaniyên kevin têde hene, ev jî tê wateya ku gelek şaristaniyan li vê heremê di demên cuda de desthilatdarî kirine. Şerefxanê Bîtlîsî di pirtûka xwe “Şerefname” de behsa mîrekî bi navê Mand dike. Mand, mîrê herêma Antakiya bû, wê demê herêma Kîlis û di nav de Efrîn jî girêdayî Antakiya bû. Jixwe heta destpêka sedsala 20’an jî Efrîn bi herêma Kilîsê ve girêdayî bû. Di dema mîrtiya Mand de ev mîrneşîna Antakiya ango mîrneşîna Kilîsê pir berfereh bibû, gelek bajarên Suriye û Tirkiye di nav xwe de girtibû, wek bajarê Hema, Îzaz û heta Maraş û Derya Spî. Mîrneşîna Mand li hemberî Seferê Xaçperestan şer kiriye û arîkarî daye têkoşîna Eyûbiyan. Di destpêka salên 1600’an de, desthilatdariya mîrneşîna Mand ya Kilîsê derbasî malbata Canpolatî bûye. Mîr Huseyîn Canpolat fermana Osmaniyan redkiriye û arîkariya wan di şerê li hemberî Sefewiyên Îranê nekiriye, li ser vê yekê ew ji aliyê Osmaniyan ve hatiye kuştin. Piştî wî Mîr Elî Canpolat bûye mîrê mîrneşîniya Kilîsê ya Canpolatiyan û paytexta xwe jî veguheztiye bajarê Helebê. Li hemû bajarên Suriye û Lubnanê xistiye bin destlatiya xwe û serxwebûna xwe îlan kiriye. Lê piştî demekê Osmaniyan şer bir ser vê mîrneşîna Kurdan û dawî lê anî.

Herêma Efrînê, deverek bi xêr û bêrên xwe yên ser erd û bin erd ve dewlemend e. Bi av, çem û kaniyan, bi dar û daristan û baxçeyan, bi seyrangeh û warên pîroz û kevnare, bi kargeh û samana xwezayî pir dewlemend e. Efrîn bi çandiniyê nav û denge. Aboriya gelê Efrînê ji çandiniyê pêktê. Li rex çandiniyê, gelê Efrînê li bajarên mezin di karên cuda de bi taybet di karên drûnxane, avakirina xaniyan û hwd de dixebitin. Lê dîsa jî çandinî ji bo Efrînê di asta yekem de ye, bi taybetî jî çandiniya darên Zeytûnê. Jixwe dema li Kurdistanê, zeytûn tê gotin, Efrîn tê bîra mirovan. Ax, xaknîgar û avhewayê herêma Efrînê ji bo çandina dara zeytûnê guncawe. Zeytûn hem wisa tê firotin û hem jî di kargehên taybet de rûn jê digirin û difroşin. Jixwe Sabûnên Kurdî yên pir baş jî ji van zeytûnan li Efrînê tên çêkirin û firotin. Li rex darên zeytûnê, gelek darên din jî hene wek: Hinar, Sêv, Hilûk, Kerez, Xox, Mişmiş, Hêjîr, Tû, Xurme, Bihok gûz û Behîv. Li rex çandiniya daran, gelek çandiniyên demsalî jî hene, wek: Genim, Ceh, Şûfan, Garis, Kuncî, Bervero, Nîsk, Nok, Colban, Titûn, zebeş û hwd. Ev berhemên çandiniyê têra herêmê dikin û yên zêde jî, li tevayî bajarên Suriyê yên din tên firotin. Di aliyê ajal xwedîkirinê de, di asta têrkirina xwemalî de tê kirin. Hêjayî gotinê ye ku beşek ji aboriya herêmê ji karên seyrangeh û xwaringehan tê. Herêma Efrînê di derbarê bazirganî û hesinkariyê de pêş neketiye.

Efrîn wek xwezaya xwe bi çand, hûner û folklora xwe dewlemend û rengîne. Çanda heremê pir nêzî herêmên Maraş û Elbîstanê ye. Hîn li Efrînê cil û bergên Kurdî li gundan tê dîtin. Di warê govend, klam û strangotinê de jî pir dewlemende. Ji bilî van dengbêj û stranbêjên klasîk, gelek stranbêj û hunermendên ciwan jî di salên dawiyê de derketine pêş. Li rex stranbêj û dengbêjan, gelek helbestvan, nivîskar û wêjevanên herêmî jî hene.

Gelê Efrînê bi welatparêziya xwe bi nav û dengin. Hîn di dîrokê de jî ev welatparêziya wan û ne pejirandina zilm û zorê diyar dibe. Gelek partiyên Kurd ên Suriye xwe di nava gelê Efrînê de birêxistin kiribûn, bi taybetî jî partiyên bi ser Başûrê Kurdistanê ve girêdayî. Di dawiya sedsala 20’an de bi derbazbûna PKK’ê ya Rojavayê Kurdistanê re, di nava gelê Efrînê yê welatparêz de geşbûnek mezin xuyakir û himbêza xwe ji şoreşvanên Kurd re vekirin. Wek bajarên din ên Rojevayê Kurdistanê, Efrînê jî bi sedan keç û lawên xwe kirin qurbana azadî û serfiraziya Kurdistanê. Bi sedan ciwanên Efrînê derketin serê çiyayên Kurdistanê, li Dêrsim, Botan, Serhed, Qendîl û Amedê li hemberî neyaran şer kirin, xwîna xwe rijandin. Heta niha jî, bi sedan ciwanên Kurd ên Efrînî li ser çiyayên Kurdistanê têkoşîna azadiyê didin.