Şaştiya Nûjenkirina ‘Peymana Lozanê’

Meşek ji metna bi navê ‘Peymana Aştiyê ya Lozanê’ ku 24’ê Tîrmeha 1923’an hate îmzekirin, peymaneke li ser înkara Kurd û Kurdistanê hatiye kirin. Qirkirina fîzîkî û çandî ji aliyê dewletên demê ve weke qilifekê hate lêkirin û hate tescîlkirin. Rewşa herî vekirî ya qirkirin û helandinê ye.

Dewletên cîhanê li ser bingehê perspektîf, daxwaz û biryarên dewleta Îngîltere ku hêza demê ya hegonomîk bû, çûn biryaran. Di refên pêş de li gel dewletên Fransa û Îtalya hevkariya hundirîn kirin, li ser xeta xiyaneta hevpar ketin nava tevgerê. Piştre bi rêzê ve li ser berjewendî û daxwazên welatên mîna Jeponya, DYE, Belçîka, Portekîz, Sirbistan, Romanya, Bulgaristan, Yewnanistan, Tirkiye, Elmanya, Macaristan, Avûsturya bi giştî 25 welatan bazarî hate kirin û bi biryarên hatin girtin hatin îmzekirin. Piştre jî ji aliyê 25 welatan ve hate erêkirin û îmzekirin. Li tevahiya cîhanê ji aliyê 50 dewletan ve hate qebûlkirin, sînorên welatan hatin diyarkirin. Ev menta ku xwe dispêre qirkirin û îmhaya Kurd û Kurdistanê weke peymaneke navneteweyî, ji aliyê welatên hate îmzekirin ve hate qebûlkirin û piştraskirin, 6’ê Tebaxa 1924’an jî kete meryetê. Di serî de dewleta Îngîltere ya mêtinger-qirker a cîhanê Tirkiye-Îngiltere-Îran, Îngiltere-Iraq, Fransa-Sûriye, Ermenistan SSCB hêzên hevkarên herêmî û hevkariya xiyanetkaran, Qirkirina Kurdan ji bo berjewendiyên xwe yên pragmatîkî xistin meryetê, ji bo Kurdên ku teslîm nabin, serî netewînin, qedera xwe ya jiyînê tayîn dikin layîq dîtin; bû qirkirin. Bi vî rengî Qoça-defika Kurd (Kürt Kapanı) pêk anîn û navê wê jî kirin ‘Peymana Aştiyê’.

Qoça-defika Kurd û komkujiya ku bi pêhateya desthilat-dewletê re heta van dused salên dawî veguherî qirkirinê. Lê dewletên cîhanî hinek deman ketin rewşa bêdeng-temaşevan, bûn sê meymûn. Carnan jî bi hev re komkujî û qirkirin pêk anîn. Bi ‘Peymana Aştiyê ya Lozanê’ re veguherî qirkirin û jenosîdê, fermî bû û dewletên cîhanê bûn hevkarên vê. Kurdên serî netewandin, nebûn hevkar û xiyanet nekirin, bi qirkirina fîzîkî û çandî re hatin derbaskirin.

Divê ev yek baş bê zanîn; yên li gel ‘Peymana Aştiyê ya Lozanê’ îmze kirin re tevger dikin, çi çepgir û çi jî rastgir be, her çendî bide nîşandan ku girêdayî pîvanên demokrasî, rêz ji mafê mirovan re digire û li gorî pîvanên hiqûqa navneteweyî tevger dike jî, hemû dewlet û kes ji qirkirina Kurdan berpirsin.

Ev qirkirin ne tenê li ser Kurdên ku serî netewandin, biyaniyên nasname û rastiya çanda xwe bûn, li ser hemû Kurdan bûn. Ji ber ku ji bo hêzên hegemon û mêtinger gotina ‘Kurdê baş, Kurdê mirî ye’ esas bû. Ji ber ku yên xwedî vîn û azadî, yên jiyaneke demokratîk tercih dikir û dixwestin di çarçoveya xweseriyê de bi rê ve biçin bihata qirkirin, piştre jî wê dor bihata hêzên hevkar û xiyanetkara jî. Mîna gotina helbestvanê navdar ê Elman Bertolt Brecht gotî; ‘Nazî hatin min bibin, dema li xwe vegeriyam kes tinebû, tu kes nebû ku xwedî li min derkeve. Ji ber ku ez li kesê xwedî derneketibûm.’ Bi taybet divê hevkar û xiyanetkar baş zanibin, yên ku ji bo Naziyan bûyî amûr, wê ji xwarina ser sofreya wan xwe xilas neke.

Çêkerên hegemon, dewletên faşîst û mêtinger tişta ku dibêjin nûjenî, bi dehan carî li ber çavan re borandin, xistin meryetê. Ji serhildana Mehmûd Berzencî bigire heta Serîrakirina Şêx Seîd, ji Serhildana Agirî bigire heta Komkujiya Dêrsimê, ji qirkirina Enfalê bigire heta roja me ya îro xeleka qirkirinê ya dirêj e. Her demê qirkirinê pêş dixin û di çarçoveya ‘Qoça Kurd’ de nujen dikin.

Di mehên dawî de dewleta TC a faşîst-mêtinger balê dikişîne ku ‘Peymana Aştiyê ya Lozanê’ bê nûjenkirin. Ti wateya vê şaştiyê nîne. Heta roja îro qirkirin pêk anîn, dubare xiste meryetê. Qirkirinên bi êrîşên hewayî, bombeyan, bikaranîna çekên cuda yên kîmyewî qirkirinê didomînin. Gelê Kurd ne biyaniyê van qirkirinan e. Di Serîrakirina Mehemûd Berzencî de, êrişa hewayî ya yekem Îngiltere kiribû. Bi bombebaranê re cara yekem gaza kîmyewî bikar anîn. Bajarê Silêmaniyê du carî rastî xirabkirinê hat, ji sê paran du par hatibû hilweşandin. Piştre Serhildana Agirî, dewleta TC a faşîst-mêtinger ku bêçare ma, Îngiltere, SSCB û Îran bi hewara wan hatibûn. Bi êrişên hewayî, bikaranîna çekên kîmyewî, bi dorpçêkirina wan re, bi her cûre kirêtiyên xwe ve qirkirin nûjen kiribûn, xwestibûn ku encamê bigirin. Piştre ji bo Dêrsimê gotibû ‘serê mar’ maye, kêra qirkirinê xistibû tevgerê. Hem qirkirina fîzîkî hem ya çandî di zik hev de pêk anîbûn. Xwediyên Peymana Lozanê ku bi gotina raweste ya Tevgera Azadiyê û Rêbertiya wê re har bûn, bi dînîtî êriş kirin. Nîşana ‘terorîstî’ li ser dan li hemû cîhanê îlan kirin. Nexasim terorîst ew bi xwe bûn. Teror belavî her devera cîhanê kirin. Îro jî li dijî Tevgera Azadiyê û gerîlayên wê, milîs û welatparêzên wê her cûre qirkirinê pêk tînin. Qoça-defika Kurd bi qirkirina demê re bi rengê xwe yê bihêzkirî xistine meryetê.

Heta roja îro bi dehan car di çarçoveya Qoça-defika Kurd qirkirina Lozanê xistine dewrê. Êdî ti rengê wê yê bê nûjenkirin nemaye. Sed sal li pey xwe dihêle. Qirkirinê encam negirt. Gelê Kurd ne dev ji azadî, ne ji demokrasî û ne jî jiyaneke xweser berda. Ê ku destjê berdin jî; yên peymana qirkirina Lozanê îmezkirine, yên li ber van pêkanîna bêdeng û ker mane be. Dem dema rawestandina qirkirinêye û bilitkirina têkoşînêye.

Hasan Abdullah