DEWLET ÇİYE?

 

Bersivên Gel:

-Zordestî ye.

-Ez ezîtî ye.

-Berjewendîpereste.

-Talankeriye.

-Hovîtî ye.

-Dagirkerî ye.

-Pêkanîna bi darê zorê ye.

-Binpêkirina mafane.

-Hebûna xwe li ser pişta hinekî din domandine.

-Sîstema desthilatdarî ye.

-Xwe li ser her tiştî û her kesê re dîtine.

 

Dewlet wek peyv, ji zimanê Akadiyan derbasî Erebî bûye û di Akadî de wek kok ji peyva “dala, dalû” tê û tê wateya zivirandin û vegerandin e. Di Erebî de jî ji koka “dewl” hatiye û tê wateya dewr, bext, dewlemendî û desthilatdarî. Lê bi giştî dewlet peyvekî Aramî ye û bingeha xwe ji Sumeran digire. Îro di hemû zimanan de wek desthilatdarî an jî sazîbûna serweriyê tê pênasekirin. Mixabin pênaseyên heyî nahêlin ku civak dewletê rast fêm bike. Jixwe dema mirov dîroka dewletê bikole tiştê derdikeve holê, li dij civakê di bin navê “ji bo civakê” sazîbûnekê desthilatdariyê ye.

Pênasekirina dewletê wek têgehên din ne hêsanin. Lewra em bi rastiyekê rûpoşî ve rû bi rû ne. Û pêve girêdayî çêbûnekê pir alî li hemberî me ye. Mirov milekî wî digire dest, milê din kêm dimîne. Ji ber vê pêwîste mirov xwebirêxistinkirina dewletê binêre û hewl bide wisa pênase bike.

Dewlet di dîroka mirovahiyê de ne xwedî dîrokekî dirêje. Lewma mirov heyînekî civakî ye û civakîbûn jî xwe digihîne sedhezaharan salan. Mirov bi rêya civakîbûyînê meşa xwe ya lêgerîna jiyana komûnal domandiye û li her derê cihanê belav kiriye. Ji bo ku mirov di xwezayê de li ser piyan bimîne pêwîstî bi cîvakîbûyînê dîtiye. Lewma mirov bi hişmendiya ezezîtî nikare jiyana xwe bidomîne. Xwezaya mirovan dihêle ku mirov civakî be û wek civak jî komûnal be. Dîroka mirovahî ya sedî nod û heşt bi vî avayî hatiye jiyankirin û hîn jî mirovahî bi civakîbûnê re li ser piyane.

Bê gûman dîrok wisa xwerû nîne. Civak her çendî komûnal jiyan kiribe jî, ji ber rastiya serdem û zêdebûna hêjmara mirovahiyê gelek pirsgirêk û zahmetî jî dîtiye. Di serdemên ku civak komûnal jiyankiriye de jiyan ji aliyê jinê ve hatiye birêxistinkirin û birêvebirin. Xwezaya jinê nahêle ku hişmendiyên der exlaqî û çandî bên jiyankirin. Mixabin, zilam beriya vê şeş hezar salan hedî hedî xwestiye xwe li dijî jin û jiyanê birêxistin bike. Zilam ji pirsgirêk û zehmetiyên ku civak jiyan dike sûd wergirtiye û bi berovajîkirina rastiyên jiyanê re xwe li ser civakê serwer kiriye. Di encamê de wek dewlet xwe gihandiyê sazîbûnekê. Di sazîbûna zilam de xisletên zilam ên ku li xwe ferzkiriye (xwedayetî, eskertî û olî) rolekê girîng lîstiye.

Dewlet bi derketina xwe re çînayetiyek kûr avakiriye. Di serdema ku jin bûye jiyan de, her kes wekî hev bû û çînayetî tinebû. Ji ber vê dewlet tê wateya çînayetiyê. Dewlet hebûna xwe li ser hişmendiya çînayetî avakiriye. Yanî pêwîste terzê fikirinê û yê jiyanê wek xulam-xwedî û evd-xwedê be. Di bingehê çînayetî de jî zayendperestiya zilam heye. Zilam bi xistina jinê re ev yek pêk aniye.

Ji ber ku beriya dewletê di jiyanê de terzê fikirînê komûnal bû, mirov dikare dewlet wek kombûna hemû ezezîtiyan pênase bike. Ezezîtî bingeha hemû hişmendiyên dercivakiye. Ji malbatperestî bigirin, qebîleperestî û heta nîjatperestî hemû cudaparezî bingeha xwe ji ezezîtiyê digirin. Dîsa ji zilamperestiyê bigirin, zayendperestiya civakî yê ku civak ji xwe tê dûrxistin jî ji ezezîtiyê derketiye. Baweriyên ku berê dest nedidan ku cudaperestiyek wek evd û xwedê, zindî û mirî hebe, di serdema dewletê de hatine çewisandin û ezezîtî xwe wek ol birêxistinkiriye. Olên ku ji aliyê zilam ve hatiye pêşxistin hiştiye ku xweza wek mirî bê dîtin û civak wek evd bê tepisandin. Ji ber vê mirov dikare dewlet wek sazîbûna olperestiyê pênase bike. Her wekî din amûr û zanîna jinê ji bo civakê hatiye bikaranîn, lê bi serdestiya zilam re ev yek jî ji bo pêkanîna desthilatdariyê hatiye bikaranîn û zanîst bi vê hincetê hatiye pêşxistin. Ji ber vê dewlet di heman demê de tê wateya sazîbûna zanistperestiyê.

Wek encam Rêbertî di derbarê dewletê de dibêjê; “dewlet tenê wek amûrekê zorê dîtin çawa cihê xwe negire, ew wek otoriyekê pîroz mevhûmkirin jî xizmeta veşartina tiştên çêdibin dike. Dewlet otorîteyekê bi sazîbûnê re domdarî qezenc dike ye. Û di dîrokê de amûra herî xeter jî be, hîn jî taybetmendiya xwe ya fêmbûnê diparêze.”