Xiyanet Çiye?

 

Bersivên Gel:

-Bêbextî ye

-Rûhê xwe kuştine.

-Ji kesayeta xwe dûr ketine.

-Bê exlaqiye.

-Xwe firotine.

-Elçaqtiye.

-Bîra bêbinîye.

-Pişt dayîna nirx û exlaqê xwe ye.

-Rûreşiye.

-Sîxurtiye.

-Xwe tine hesibandine.

-Bê rûmetiye.

-Bê şerefiye.

-Xwe înkarkirine.

-Jehre.

-Bêxîretiye.

-Hebûna xwe înkarkirine.

-Ji piştê ve xencerkirine.

-Bê kokbûn e.

-Tinekirin e.

-Axa xwe ne naskirine.

Xiyanet ziyan dayîna welat, eşîr, malbat yan jî hevalê xwe ye. Hesûdiya Kabîl bû sedema yekemîn birakujiya di dîroka mirovahiyê de. Gelek versiyonên vê çîrokê hene, lê versiyona herî zêde tê pejirandin ewe ku di şer de Habîl bi ser dikeve, lê destê wî naçe birayê xwe bikuje, dev jê ber dide, lê piştre birayê mezin Kabîl, birayê biçûk Habîl bi bêbextî dikuje. 

Çîrokek mîtolojîke ku di pirtûkên olî de bi versiyonên cuda derbas dibe. Rastî û nerastiya wê li aliyekê, lê mînakeke balkêşe ji bo hesûdî, ezezî û hestên kujer ên destpêka mirovahiyê! Lewma çawa destpê kiribe, piştre jî wisa berdewamkiriye ev hezarê salanin. 

Di dîrokê de em eynika vê çîrokê di xiyaneta Yudas Îscariot ku yek ji 12 hewariyên Îsa bû û bi 30 polikên zêr xiyanet kir û bû sedema çarmixdana Îsa dubare dibînin. Heman şêweyî di xiyaneta Heredot ku xayînê yekem yê di dîroka Kurd de ye, di xiyaneta Marcus Brutus yê di serdema Împaratoriya Romayê de berdewamiya xiyaneta Kabîl dibînin. Herçendî em gelek caran qala xiyaneta Kurdan û encamên wan bikin jî, dîroka gelan bi mînakên xiyanetên bi vî rengî dagirtîne ku gelek ji wan bûne sedema guherandina çerxa dîrokê.  

Başe xiyanet çiye? Xiyaneta ku di nav gel de wekî kêra kuh ya li ser piştê daçikandî tê binavkirin, şêwaza herî xerab û bi bandor a xapandinê ye ku encamên wê gelek caran pir giranin. 

Xiyanet di encamên têkiliyan de rû didin.  Dema ji derve û ji dûr ve bê, navê wê nabe xiyanet, lê dikare wekî êriş, êrişkarî, dijmin, dijminahî, neyarî bê binavkirin. Ji bo bibe xiyanet, divê di encama têkiliyeke mirovî de rû bide. Ango gotina “xiyaneta navxweyî” ne di cih de û ne raste. Lewra xiyanet jixwe ji bo bibe xiyanet divê ji nav mirov bixwe derkeve yan ji heman gelî, heman êlî, heman eşîr û malbatî bin. Yan ji heman bîr û boçûnî di heman rêyê de rêheval bin, an hevjîn, bav, kur, xuşk û birayên hev bin; ji ber kijan sedemê dibe bila bibe, dema derbe li yên nêzî xwe bidin, wê demê ew kiryara wan wekî ‘xiyanet‘ tê binavkirin û ew jî wekî ‘xayîn‘ têne binavkirin.

Bê gûman sedemên xiyanetê jî hene. Di civaka me û nav gelê me de ev dikare bi kiryar û encamên dagirkirina welat û tinebûna maf û azadiya gel ve bê girêdan ango dagirker wekî sedema xiyanetê jî bêne nîşandan. Lê bi taybet jî di rewşa bindestiya me de ti sedem nikarin encamên giran ên xiyanetê ragirin û xiyanetkaran pak bikin. Sedem çi dibe bila bibe, xiyanet xiyanet e û xayîn jî xayîn e. Dema em realîst tevnegerin û bi dilnizmî dibin navê biratî û yekîtiyê de rûyê xayînên xwe bi destê xwe veşêrin, em derfet û fersendê didine wan ku xiyaneta xwe carek din û carek din bi dilekî rehetir pêk bînin.

Niyeta mirov çiqas pak be jî, sedema xiyanetê bi tenê bi dagirkeriyê û dagirkeran ve girêdan beriya her tiştî ne realîste û ji bo wê jî bi tenê dikare bi kêrî xayînan bê. Lewra di bingeha xiyanetê de nexweşiyên derûnî yên wekî ezezî, xwebînî, xwe biçûk dîtin, daxwaz û girêdana bi desthilatdariyê û derfetên aborî ve û hwd hene. Dikare bê gotin ku ev jî dîsa bi bindestiya wî gelî ve girêdayî ye. Mînakên dîrokî yên gelên din jî û yên nav me jî didine xuyakirin ku sedemên xiyanetê ji bilî bindestiyê û bandorên wê dikare pir tiştên din jî bin. Lê eger sedem bi tenê bindestî bixwe be jî, ev sedem jî nikare encamên giran ên xiyanetê ragire an jî serî binuxumîne.