Artêşbûn çiye?

 

Bersivên gel:

- Bûyîna hêz e.

- Bûyîna xwedî vîn e.

- Hêza civakê ye.

- Xwedî parêzvan e.

- Xweparastin e.

- Hewcehiya her civakê ye.

- Hêza xwe komkirin e.

- Xwedî li civaka xwe derketin e.

- Bûyîna xwedî leşker e.

- Tiştek hewceyî pê nîne.

- Bûyîna xwedî gerîla ye.

Ji hêza çekdarî ya rêk û pêk ya dewletê yan jî ya gelekî re tê gotin artêş. Li gor îdeolojî ango nexşerêya dewlet an jî gelê xwe tevdigere. Artêşa ku bi temamî ji civakê pêktê, armanca avabûna wê parastina nirx, çand, dîrok û xaka gelê xwe û netewa xwe ye. Di fitratê wê de dagirkerî, talan, destdirêjî, komkûjî û tenê ji bo bidestxistina vana, êrişî cihekê, gelekî kirin nîne. Ev dibe artêşa parêzvan ya wê civakê, heta weke hêzên parastinê tê binavkirin û ya rast jî ewe. Şêweyê dûyem ya derketin û armanca artêşê hêz, desthilat, talan, dagirkerî, dizî û îrade şikandin e.

Ji xûlqandina destpêkê ya zindiyan heta roja îro, her zindiyek bi şêweyekê hebûna xwe parastiye û xwedî mekanîzmayekî taybet ya xweparastinê ye. Mirovan despêkê ji bo berdewamkirina jiyanê, xwe fêrî parastina ji lawirên durunde û karesatên xwezayî bûne. Di encama vî fikirî de cihwarbûn û di cihwarbûnê de avahî, bi avahiyan re jî amûr pêşketine. Ji amûrên despêkê yên birek ku ji kevir hatin çêkirin heta vedîtina madeya hêsin, hêsinên li serê daran hatin xistin û weke rim, tîr û amûrên din yên birek hatin bikaranîn. Heta çêkirina balafir, çekên kîmyawî û hemû cûrên çekên îro tên bikaranîn, bi demê re bûye bingehê artêşên mezin avakirinê.

Artêş, bingehê xwe digihe avabûna şaristaniyê, taybet avabûna bajar û dewlet ya hêza rêk û pêk ya parastina berjewendiyên desthilatdariyê. Dewlet her tim weke hêza gefxwarinê li hemberî hev didin bikaranîn ango gopalê destê desthilatariyê de ye ku her tim li ser serê gel û hêzên dijber dihejîne. Kengê, li kûderê kî li hember desthilatdariyê rabe, artêş dikeve dewrê, weke hêza zor û talanê ya dikeve ber diperçiqîne derbas dibe. Ji B.Z di navbera 4000-2350’an de bi derketina Sûmeran ango şaristaniyan re artêşbûn pêşdikeve, lê bi awayê rêk û pêk bi serdema Împaratorê Akadî Sargon re B.Z ji salên 2350’an û şûnde pêşdikeve û ev weke yekem artêşa rêk û pêk tê binavkirin. Artêşa ku weke fîzîkî ji civakê tê avakirin, lê ne hêza parastina civakêye. Bi qasî ji bo hêza dijber xeteriye, ji bo civaka ku ji nav derdikeve jî xwedî heman potansiyela metirsiyê ye.

Avabûna artêşê, civak ji fikir û hêza xweparastinê dûrxistin, bi xwe ve girêdan, hewceyî parastinê hêlan û di heman demê de ji hemû cureyên êrişan re vekirî hiştine. Bi artêşbûnê re feraseta parastina bi pere pêşketiye û parastin ne wek erkekî welat û netewî, li gelek cihan weke navendeke pere qezençkrinê jî hatiye destgirtin. Li ser vê, welatên cûda karîne leşkerên bi pere ji gel û netewên din bigrin û ji bo xwe bidin şerkirin, şerê wekalet bi wan bidekirin. Bi avabûna artêşan re feraseta dagirkerî, talan, xenîmet û hêza mezin ya navendî derkete holê. Ji bo bi destxistina van û parastina wan, artêş hate erkedarkirin. Artêşbûna bi desthilatdariyê re pêşketî, kurtasî mirov dikare weke şûrê destê hukumdaran pênase bike.

Artêşa ku ji civakê pêktê û li ser bingehê parastina nirx, destkeftî û xaka wî gelî, wê netewê avakirin, bê gûman dibe mîsogeriya hebûna gel û netewa xwe. Artêşbûna rast ya ku li ser daxwazên gel ji gel pêktê ye. Ev artêş xwedî pîvan û rêgeze, erka xwe ya yekem parastina nirx û xaka xwe ye. Ji bo vê bi temamî ji wî gelî, netewê pêktê, li ser rêvebirnameya çêkera îdeoojîk û siyasî ya wî gelî dayî diyarkirin, erka bergiriya li êrişan û dijmin ji xaka xwe derxistinê dike. Ji bo gelekî hatî dagirkirin û bi qirkirinê re rû bi rû ye, ji her tiştî li pêştire avakirina hêza xwe ya çekdariye ku bikare di oxira azadiya wê netewê de hemû fedekariyan bigre berçav û hebûna netewa xwe mîsoger bike. Ya ku qadê ji siyasetê re vedike û destê dîplomasiya welatekê bi hêz dike, hêza xwe ya leşkeriye. Ji ber vê jî artêş pêwîste li ser bingehekî xurt yê dîrokî, civakî, çandî û îdeolojîk ya wî gelî hatibe perwerdekirin û xwedî hişmendiya xwebûna xwe be. Ya ku dem dirêj li Kurdan dayî windakirin, nebûyîna xwedî hêzekî rêk û pêk ya çekdarî ku bi feraseta netewî bû. Bi avabûna PKK’ê re ev hate rûniştkandin. HPG û YJA-STAR di kesayeta netewa Kurd de, ji bo hemû cîhanê bûye mînaka artêşa ji gel. Bê beramber û bi temamî hêza xwe dispêre gel çawa tê avakirin, bûye nimûneyek dîrokî, hem di aliyê jin hem aliyê giştî de bûye ezmûnek fêrker.