Zanîngeh û Civaknasî

Di wateya îro de zanîngeh weke sazîyekê û bi navê `university` an jî `universitas` ji sedsala 11. ve heye. Di vê wateyê de yekemîn zanîngeh li Ewrupa hatin damezrandin. Zanîngeha Bologna li Îtalya, Parîs li Fransa û Oxford li Ingiltere wek yekemîn zanîngeh têne naskirin. Dema mirov li van zanîngehan dinêre, dibîne ku zêdetirê xwe di bin desthilatdariya wê demê de hatine damezrandin. Her weha bandora Dêra Katolîk jî rasterast xuya dike. Zanîngehên îro yên Ewrupî jî weke berdewamiya van zanîngehan in. Ji vê yekê zêdetir jî îro gelek zanîngehên li ser rûyê cihanê di bin bandora vê kevneşopiyê de ne.

Çi ye ev kevneşopî? Eger li welatekî zanist di bin destê komek, aliyek, hêzek an jî di wateya giştî de desthilatdariyekê de be, ev yek wê gelek encamên cuda bi xwe re bîne. Çawa? Îro gotineke kurt bûye weke dirûşmeyekê. Tê gotin ku `zanîn/zanist hêz e`... Ev rastiyek e. Ji roja roj zanîn û zanist di destê kê de be, hêz jî li wir e. Ji ber ku bi saya zanistê aqil û pergal pêşdikeve. Eger ev aqil û pergal civakî be, bêguman civakîbûyîn pêşdikeve. Lê eger desthilatî be, ne tenê rê li ber civakê digre, xeteriyeke mezin jî li ser civakê çêdike. Lêgerîneke kurt a seranserê dîrokê jî vê yekê radixe berçavan.

Lê ya girîngtir roja îro ye. Pirs ev e: Di sedsala 21. ku wek `sedsala zanist/teknolojî/digital... hwd` tê bi nav kirin, çima ewqase pirsgirêkên civakî hene? Eger zanist pêşdikeve, çima pê re civak pêşnakeve? Di roja îro de her ku zanist pêşdikeve çima zêdetir kuştin, komkujî, newekhevî, bêdadî, birçîbûn, xwezakujî pêşdikeve?

Pirs dikarin bêne zêde kirin. Li hemû jî rastiyeke destnîşan dikin: Bi rêka zanistê û bi navê zanistê kêlî bi kêlî civak ji civakîbûyînê tê dûrxistin. Zanist li hember civakê weke sîlehekê tê bikaranîn. Lewre zanist ne bi destê civakê lê bi destê desthilatdariyê tê bikaranîn.

Cih û warên zanistê dibistan, akademî û zanîngeh jî mixabin di destê desthilatdariyê de weke ezmûngehên li dijî civakê têne bikaranîn. Îro gelek sîlehên komkuj bi navê zanistê têne pêşxistin. Sîlehên kîmyewî, bîyolojîk, nuklerî di `ezmûngehên zanistî` de têne amade kirin. Sîstema kapîtalîst hem zanistên xwezayî (bîrkarî, fîzîk, kîmya, bîyolojî û hwd) û hem jî zanistên civakî (civaknasî, felsefe, dîrok, derûnasî û hwd) ji bo berjewendiyên xwe yê madî li hember civakî bikar tîne.

Lewre pêwîstî heye ku têgînên weke zanîn/zanist/zanîngeh careke din bêne venêrîn, şîrove kirin û nirxandin. Pirsa herî girîng jî `zanist û zanîngeheke çawa` ye...

Zanîngeh xeleka herî bilind a zanist û fêrbûnê ye. Warê pisporiyê ye. Mirov di zanîngehê de zêdetir pêwendiya zanist û jiyanê fêm dike û datîne. Her weha her çi beş be jî mirov di zanîngehê de zêdetir dikeve nava lêgerîna rastî û heqîqetê. Ji ber vê yekê jî pencereya ku em tê re li cîhanê dinêrin û cîhabîniya me di vê xalê de diyarîker e. An ku em pêwendiya zanist/zanîngeh û civak/civaknasî çawa datînin, ev xaleke jiyanî ye.

Her xwendekarek di gava yekemîn a zanîngehê de pêwîst e van pirsan li gel xwe zelal bike:

Zanîngeh çi ye û ji bo kê ye?

Ez çima zanîngehê dixwînim?

Bersivê van pirsan nêzîkatiya me diyar dike. Berî her tiştî pêwîst e em raboriya zanîngehê nas bikin. Di lêkolînan de emê bibînin ku ji roja roj zanîn û zanist ne takekesî ye lê civakî ye. Beriya zanîngehên Ewrupa bi hezaran salan dibistanên civakî hebûn. Zanîngehên Ewrupa li ser vê kedê çêbûn. Hemû pêşketinên zanistî keda hevpar a civakê ye. Paşî di nava demê de ev ked û zanîn bûye pergal, dibistan, akademî û zanîngeh. Lê her dem desthilatdaran xwestine dest li ser vê kedê û berheman deynin. Gelek caran ev yek pêkanîn e lê civak jî ji bo van nirxên xwe li ber xwe daye. Îro jî heman tekoşîn berdewam e.

Bêguman eger em zanist û zanîngehê weke armanceke ferdî û lêgerîneke takekesî bigrin dest wê demê emê ji vê rastiya dîrokî û civakî dûr kevin. Mixabin îro pergalên desthilatdar vê rêkê didin ber xwendekaran. Li gor vê têgihiştinê pêwîst e xwendekar beşê xwe baş jiber bike, çi bê dayîn ewê vegerîne û di ezmûnan de tenê vê esas bigre. Wekî din serê xwe `ji tiştên din` ne êşîne. Piştî ku zanîngeh qedand jî bibe karmendekî/e baş ê sîstemê (ew jî heger çêbe). Ev têgihiştin û ferzkirin ne civakê û ne jî kesayet pêşdixe. Berovajî tenê pergala desthilatdar bi hêz dike. Ya herî girîng jî pêwendiya zanist û civakê ji hev qut dike. Weke ku hate diyar kirin zanist li hember civakê tê bikaranîn.

Lewre jî pêwîst e em nêrîn û felsefeya xwe ya ji bo zanîngeh û civaknasiyê bi awayekî kokdar careke din binirxînin. Em baş têbigihin ku zanist û zanîngeh nirx û keda civakê ne û pêwîst e ji bo civakê hebin û kar bikin. Eger civak li van nirxên xwe xwedî derkeve wê demê komkujiyan najî, êşê nakşîne, tênî û birçî namîne...

Xwendekarên zanîngehê jî pêwîst e bi ezezî tevnegerin û baş bizanibin ku ev derfeta xwendinê ne qenciyeke rejîmê û pergala desthilatdar e. Berovajî vê encama keda civakê ye. Lewre jî ev ked pêwîst e bi awayekî dewlementir li civakê vegere. Bêguman li kesayet jî... Her weha xwendekarên zanîngehê ne tenê di warekî de di hemû warê zanistê de serê xwe biêşînin. Bêguman di warekî de pispor bin lê di warên din de jî zana bin..!

Lewre jî xwendekar her çi beş an pisporiyê dixwîne bila bixwîne lê pêwîst e xwedî felsefe û cîhanbîniyekê be. Lewre jî pêwîst e zanistên civakî û civaknasiyê bixwîne, lêbikole û di nava lêgerînan de be.

Em baş bizanibin ku bijîşkeke/î ji civak û civaknasiyê dûr wê nexweşê/a xwe baştir neke, berovajî nexweştir bike. Endazyarek wê ava neke, xerab bike. Mamosteyek wê perwerde neke, nezan bihêle. Dadger û dozgerek wê dadê neynin, bêdadiyê pêşbixin...

Weke encam zanîngeh bê felsefe, bê cîhanbînî, bê civaknasî nabe. Eger bibe, wê bibe wargeha desthilatdariyê, xerabiyê û ezmûngeha sîlehên komkujiya sor û spî...

Ji her demê zêdetir pêwîst e em pergala heyî ya zanîn, zanist, zanîngeh, rastî û heqîqet bikin ber lêpirsînê de...     

 

Firat Gernas