a) Kirina du parçeya Kurdistanê û encamên siyasî yên vê:
Di
dîroka Kurdan de çûna ser bi jêr, ji sedsala XVI. pêde bi bûna du parçe ya
Kurdistanê û bi pêşketina otorîteya feodal a navendîya Tirk û Îraniyan ku dest
bi avabûnê kiribûn, destpê kiriye.
Tirkên
nekarîbûn erdên ku gelên misilmanên Rojhilata Navîn li ser dijiyan ji xwe re
bikirana cih û war û ji helîna di nav van gelan de xwe rizgar bikin, bi awayekî
zêde zêde herikîn Anatoliya gelên Xiristiyan li ser dijiyan. Heta bi pêkanînên
weke tevkujî, bi darê zorê Misilman kirin û Tirk-kirina Xiristiyanan û
koçberiya her ku diçû zêde dibû, şêniyaTirk li Anatoliyê anî rewşeke raser
(üstün). Dewleta Tirk a Osmanî ku piştî hilweşîna dewleta Tirk a Selçukiyên
Anatoliyê li derdora Bursayê hatibû avakirin, ji sedsala XVI. pêde heta bi ber
sînorên Kurdistanê sînorên xwe berfireh kir. Di vê sedsalê de sê hêz hebûn ku
li ser Kurdistanê şer dikirin, dewleta Memluk a Misir ku Başur kiribû bin
tesîra xwe, dewleta Safewî ya Îraniyan ku di 1502’an de hatibû avakirin û li
beşeke mezin a Kurdistanê kontrola xwe pêş xistibû û dewleta Tirk a Osmanî ku
dixwest li Kurdistanê hegemonya xwe pêşbixe. Kurdistan a di nîviya herêma ku rêyên
karwanên ji Rojava ber bi Rojhilat ve û ji Başûr ber bi Bakur ve diçûn de cih
girtibû, ji bo her sê dewletan jî xwedî girîngiyeke stratejîk bû. Ew hêza ku
bibûya xwediyê Kurdistanê, di wê serdemê de, wê bibûya xwediyê rêyên tîcaretê
yên di navbera parzemînan de jî. Ji ber vê yekê, di navbera van her sê dewletan
de li ser Kurdistanê têkoşîneke hegemonyayê ya mezin destpê kir.
Osmaniyên
ku di vê têkoşînê de ji bo Kurdan rola tamponê difikirîn, li Kurdistanê di
pêşberê tawîzên mezin de hema bêje statûya dewleteke ji derve girêdayî û ji
hundir ve azad dan mîrîtiyên Kurdan û ji wan beşeke mezin kişandin aliyê xwe.
Îdrîsê Bitlisî ku di vî şerî de weke ajanekî Osmaniyan tevgeriya jî, ji bo ku
Kurdistan bi vî şiklî bi Osmaniyan ve were girêdan alîkariyeke mezin da. Ji bo
sultanê Osmaniyan ku begitiyên Kurdan û her wiha eşîrên Kurdan ên şerker bi
aliyê xwe ve kişandibûn, dewleta Safewî ya Îraniyan û dewleta Memluk a Misir ji
Kurdistanê qewitandin zêde zehmet nebû. Ji destpêka sedsala XVI. pêde hêza ku
li Kurdistanê dest bi berfireh û berbelavbûnê dikir Osmanî bû. Bandora Îraniyên
ku di şerên destpêkê de binkeftibûn jî, bi parçeyekî biçûk ê Kurdistanê
sînordar ma. Osmanî û Îraniyan, di têkoşîna serweriyê ya di nav hev de ji bo ku
berjewendiyên xwe yên rastîn veşêrin û gelan bi hev bidin qirkirin, di vê
pêvajoyê de nakokiya Sunîtî û Elewitiyê ya ku beriya niha hatibû afirandin gur
kirin.
Împaratoriya
Osmanî, di merhaleya ku feodalîte ya di asta cîhanî de ketiye pêvajoya
paşketinê û kapîtalîzmê li rojavayê Ewrûpayê weke şiklekî nû yê hilberînê dest
bi pêşketina xwe kiriye bilez dest bi pêşketinê kiriye. Ev împaratorî ji ber
van sedeman, ji aliyê dîrokî ve dewleteke paşverû ye. Rastiya objektîf ku ev
karektera paşverû pê daye qezenckirin ev e; tevî ku kapîtalîzma Ewrûpayê pêş
diket, wê hewl da ku pêkhateya civaka feodal li Ewrûpa û Asyayê bi darê zorê li
ser lingan bigire. Feodalîzm, ji aliyê dîrokî ve ji sedsala XV. pêde ketiyê
pevajoyê paşketinê. Tirkên Osmanî ku ji vê dîrokê û pêde li beşeke mezin a
cîhanê temsîla feodalîzmê kirine û timî hewl dane ku vê pêkhateyê li beranberê
kapîtalîzma li Ewrûpayê pêş diket li ser lingan bigire, di dîrokê de ne roleke
pêşverû lê bi roleke paşverû rabûne. Dema ku bi awayekî objektîf li ser vê
rewşê, karektera talanker a fetihênTirkan jî tê zêdekirin, hê jî girîngiya vê
rola paşverû zêde dibe. Dewleta Osmanî ya feodal-dagirker a merkezî, nehiştiye
ku civakên feodal ên Rojhilata Navîn, hem bi dînamîkên navxweyî û hem jî bi
tesîra pêvajoya kapîtalîzma pêşver û ber bi kapîtalîzmê ve pêşbikevin. Yek ji
gelên ku herî zêde ketiye bin vê bandora neyîniya dewleta Osmaniyan jî Kurd in.
Serweriya
Osmanî ku ji sedsala XVI. pêde pêşketiye, ji ber peymanên ku destpêkê bi begên
Kurdan re hatine çêkirin, bi taybet di qada ekonomîk û çandî de zêde nikarîbû bandora
xwe bike. Lê, li aliyekî ji ber zêdebûna quweta otorîteya merkezî, li aliyê din
bandora barê ku neserkeftîbûna şerên fetihan zêde kiribû, her ku çûye li ser
Kurdistanê hegemonyaya Osmaniyan zêde bû. Rêveberiyên Eyaletan hê zêde bi şiklê
rêveberiyên sancaqan, rêveberiyên sancaqan jî hê zêde bi şiklê rêveberiyên
navçeyan hatin rêk û pêkirin û begênTirk-Osmanî jî kirin berpirsiyarên wan û bi
vî şiklî otorîteya merkezî hat gihandina asteke bisazîbûyî. Bi vê sazîbûyinê re
mêtingeriya Tirk a feodal jî dest bi pêşketinê kir. Ji ber ku li Kurdistanê hê
zêde rêveberên Tirk bi cih bûn, cih bi cih koloniyênTirkan derketin meydanê. Bi
pêşketina rêveberiya Tirk re, otonomiya hundirîn ku di destê begên Kurdan de
bû, destpê kir ku hêdî hêdî ji destê wan were derxistin. Berxwedanên begên
Kurdan ên ku paşê pêş ketine, timî ji bo dûbare bidestxistina wê otonomiya
hundirîn (xweseriya hundirîn) bûye.
b)
Di sedsala XIX. de têkoşîna li ser Kurdistanê:
Împaratoriya
Osmanî ku di nîviya duyemîn a sedsala XIX. de tevî ku li Ewrûpayê şoreşa pîşesaziyê
pêşketibû, ket pêvajoyekî timî paşde çûnê û destpê kir li gel sîstema xwe ya
ekonomîk, sîstema xwe ya leşkerî û hiqûqî jî biguherîne. Sultanên Osmanî ji bo
ku karibin li beranberê Rojava xwe ragirin, pêwîstî bi xwe nûkirinê didîtin. Li
şûna artêşa yeniçeriyan ku ji dewşirmekirina ciwanên her neteweyê hatibû
pêkanîn, vê carê artêşên ku tenê ji ciwanên gelên misilman pêk dihatin ên weke
Nizam-ı Cedît, Askar-ı Mansureyî Muhamediye ava kirin. Bi Tanzîmat Fermani û bi
peymana tîcaretê ya di 1840’î de bi Îngilîzan re hatiye çekirin, ketin ser rêya
mêtingeh bûnê. Di van deman de ji bo Tirkên Osmanî pirsgirêka herî girîng ew e
ku; weke dewletekê li beranberê dewletên kapîtalîst ên Rojava hebûna xwe
biparêze û bi van dewletan re hevkarî bike û her wiha li ser gelên ku di bin
hegemonya xwe de digire kedxwariya feodal û kedxwariya kapîtalîst li gel hev
bimeşîne.
Timî
bi binkeftin û paşve kişîna Osmaniyan, nebû sedem ku çewisîn û kedxwariya li
ser gelên di bin hegemonyaya xwe de digirin kêm bikin; berevajî, bû sedem ku
hêjî zêde bikin. Ji ber ku kapîtalîstên Ewropayî û kêm neteweyên ku hêdî hêdî
nirxan zêde bidest dixistin împaratorî ber bi îflasê ve dibirin. Ji bo ku
karibe li ser lingan bimîne, ji bo împaratoriyê, ji zêdekirina çewisîn û
kedxwariyê cudatir ti rêyên din nemabûn. Împaratorî di encama van pêkanîn de,
di sedsala XIX. de bi berxwedaneke mezin a gelan re rû bi rû ma. Alîkariyên
Rûsya, Îngilîzîstan û Fransa ku çavkaniya xwe ji nakokiyên wan ên
berjewendîperest digirtin, ber bi salên 1840’an ve Împaratoriya ku hatibû li
ber parçebûnê ji vê rewşê rizgar kir.
Di
sedsala XIX. de destpê kiriye dîroka cîhanê bi hezar tayî bi dîroka Ewropayê ve
were girêdan. Ev sedsala ji bo Kurdan jî bi bûyer û pêşketinên girîng ve
dagirtiye. Ekonomiya feodal ku heta vê dîrokê têra xwe dikir, ji metayên erzan
ên ku ji bazara Ewropayê dihatin bi tesîr bû. Du encamên girîng ên îxraca
metayê derketin holê: Ya yekemîn, di encama îxraca metayê de, weke xeleka
navbeyînkar ji kêmenetewan, bi taybet ji Ermen û Ruman tebeqayeke komprador
çêbû. Ya duyemîn jî, zenaetkariya ku di navbera xwe û ekonomiya li gundewar
(kırsal) de tewazin neke diyar çêkiribû, hilweşiya.Van her du encaman, encameke
sêyemîn derxist holê: Kurdistan jî di navê de, pêkhateya civaka feodal ku
împaratoriyê xwe dispartê, ket pêvajoyeke di halê xwe de mayîn û aramiyê. Ji
ber ku di qada ticaretê de kompradorên kêm neteweyan hakim bibûn, li bajaran
zenaetkarî hilweşiya, kapîtalîzm di nav gelên misilman de direng pêşket û di
heman demê de di nav gelên Xiristiyan de zû pêşketina kapîtalîzmê bû sedem ku
ev gel zû şiyar bibin. Di vê de, rola kompradorên ku dibûn burjuwaziya ticaretê
ya milî jî heye.
Li
Kurdistanê li aliyekî karektera împaratoriyê ku pêşketina kapîtalîzmê asteng
dikir, li aliyê din ji ber ku li şuna zenaetkariya ku di encama îxraca metayê
de hilweşiyabû lê di wateya herêmî-neteweyî de burjuwaziyeke komprador, ticarî
û burjuwaziyeke sanayiyê çênebibû, pêkhateya civaka feodal ket pêvajoyeke di
halê xwe de sekinînê û ev rewş her berdewam kir. Hem mercên ji der ve û hem jî
mercên hundir, di sedsala XIX. de derfet nedan ku li Kurdistanê feodalîzm
hilweşe.
Li
aliyê din, bi şoreşa pîşesaziyê re Îngilîzîstan û Fransa ku dewletên
kapîtalîstên Ewropayê bûn, dest bi tevgereke mezin a mêtingehkirinê kirin, hêdî
hêdî çav berdan Rojhilata Navîn û Kurdistanê jî. Dîsa, Çartiya Rûs ku di nav
hewldaneke temam a berfirehbûneke emperyalîst de bû jî, ji bo ku rêyên ticaretê
yên di destê Îngilîzîstanê de bidestbixe, plansaziya ber bi başûr ve
berfirehbûnê, yanî plansaziya li ser Kurdistanê hegemonyaya xwe avakirinê
pêşxist. Bi vî şiklî li ser her du hêzên klasîk ên kevin Osmanî û Îraniyan ku
li ser Kurdistanê pevdiçûn, di sedsala XIX. de Îngilîzîstan, Fransa û Rûsyaya
Çartiyê jî zêde bûn. Di encam de hejmara dewletên emperyalîstên ku li ser
Kurdistanê şer dikirin gihîşt pêncan. Di navbera van hêzên ku dixwestin bandora
xwe ya li Kurdistanê li dijî hev zêde bikin de, timî nakokî û pevçûn pêşketin.
Di bingeha siyaseta vê pêvajoyê ya Îngilîzîstanê de ev hebûye, ji bo ku nehêle
Rûsya dakeve herêmên sûda wê tê de heye, timî hewl daye Împaratoriya Osmanî li
ser lingan bigire û di bin sîwana Osmanî de li ser gelên Rojhilata Navîn
kedxwariyê bimeşîne. Îngilîzîstanê, ti car nexwest Împaratorî ji hev bikeve û
belav be. Ji ber ku, her ku împaratorî li ser lingan bimaya dihat wê wateyê ku
berjewendiyên Îngilîzan jî di bin ewlekariyê de ne.
Di
negihîştina serkeftinê ya berxwedanên Kurdan ku di seranserê sedsala XIX. de
xwe gihandine asteke bilind (1831-35 Rewanduz, 1842 Behdînan, 1842-48 Bedirxan
Beg, 1856 Yezdan Şêr, 1879 Bedirxanî, 1881 serhildana Ubeydullah û hwd.) di
serî de para polîtîkayên Îngîlizîstanê û para polîtîkayên dewletên emperyalîst
mezin e. Eger di şert û mercên wê rojê yên dîrokê de ev berxwedan bi serketiba,
wê bi avabûna dewleteke feodal a merkezî ku di pêvajoya netewebûnê de rola
qirase bilîstana, encam bibûna. Ji ber vê sedemê, ev berxwedan xwediyê
karektereke pêşverû ne. Tiştê ku karektera pêşverû dida berxwedan ew bû ku, li
dijî çewisîna feodal a Osmanîbûn, eger bi serkeftana ji bo pêşketina
kapîtalîzmeke neteweyî wê derfet amade bikirina. Eger burjuwaziyeke ticarî ku
xwe dispêre karektereke herêmî derketiba meydanê, ji bo ku tevgera têkoşîna
rizgariya neteweyî bi pêşengiya burjuwazî pêşbikeve jî, wê bibûya sedem ku
derfet peyda bibin. Mixabin, ji ber têkçûna van tevgeran, bûye sedem ku
pêşketina kapîtalîzmê li Kurdistanê bi qasî sed salî dereng çêbibe. Dîsa, ji
ber ku ev kapîtalîzm jî kapîtalîzmeke emperyalîst dagirker ku karektera xwe ya
pêşverû ji mêj ve winda kirîbû, encamên pir xirab derketine meydanê. Di sedsala
XIX. de ji bo Kurdistanê pirsgirêka esasî ew bû ku, çînek burjuwa ya herêmî
derneketibû meydanê. Eger berxwedan bigihîştiba armanca xwe, wê çîneke wiha pêşbiketiba.
Di
dawiya sedsala XIX. de împaratoriyên Osmanî û Îranê ku bibûn nîv-mêtingeh, di
heman demê de bandora wan li ser Kurdistanê pir lewaz bibû. Ev her du
împaratoriyên di pêvajoya belavbûnê de bûn, tenê dikarîn ji ber hesabên
hevsengî yên di navbera hev de ji xwe re derfetên jiyanê peyda bikirana. Di
destpêka sedsala XX. de her du blokên emperyalîst ji bo ku cîhanê ji nû ve
parve bikin, ji bo şerekî mîsoger xwe amade dikirin. Li gorî çarçoveya van
planên emperyalîst ji nû ve parvekirina Kurdistanê jî wekî neçariyekê dihat
dîtin.
Rêber
Apo
0 Yorumlar