Binpêkirinên Mafan ên li girtîgehên li Kurdistan û Tirkiyeyê

Dewletê di her qonaxê de polîtîkaya xwe ya girtîgehan li gorî rewşa polîtîkaya muxalefetê ya li welat şekil daye. Desthilatê li Kurdistan û Tirkiyeyê nêzîkatiyên xwe yên destpotîk, otorîter û dem dem jî totalîter li ser wan ferzkiriye, mafê jiyanî jî di nav de gelek mafê wan xesp kiriye. Em dizanin armanca vê ya esasî li girtîgehan şikandina vînê ye, sepandina poşmantiyê ya li girtiyên siyasî mînaka vê ya herî şênbere.

Ez ê li jêr hinek mînakên mafên tên binpêkirin rêz bikim, ya rastî ji vê pir girantire. Ezê hewl bidim bi mînakan vê rewşa heyî bidim nîşandan.

Mafê jiyanî

Binpêkirinan mafê jiyanî ya li girtîgehan bi gelek rengan pêk tên. Bi taybet astengiyên li pêşiya tenduristî. Jixwe piranî girtiyên ku jiyana xwe ji dest didin, piranî kesên nexweş in. Girtiyên nexweş derman nakin û naşînin nexweşxaneyê. Bi hincetan nayên tedawîkirin.

Mafê tenduristiyê

Ji ber kapasîteya girtîgehê û hejmareke zêde ya xistina qawîşan, ne li gorî standartên jiyankirinê ye, gelek girtî ji ber van şertan bi nexweşiyên cuda re rû be rû dibin. Ji ber nebûna qadên hîjyen, nebûna amûrên pêwîst ên tenduristiyê, sepandina mûayîneya bi kelepçe, piştî mûayîneyê lêgerîna dev, di dema xwe de ne birina revîrê, dîsa nebûna bijişkan, direng an jî qet nebirina nexweşxaneyê, di dema sar de pênekirina sobeyan, dîsa dema germ pênexistina klîmayan, qutbûna avê, xwarinên pêwîst nedayîn, sînordarbûna ji bo peydakirina ava paqij, xistina hucreyên yek kesî, dîsa girtiyên ku tenê nikarin bimînin xistina ciheke tenê, ev hemû rê li ber zêdebûna nexweşiyan vedike. Her wiha tevî hemû serlêdanan neberdana girtiyan bi hinceta rapora Tiba Edlî nayên berdan mafê wan ê jiyînê tên binpêkirin.

Biryarên îdarî û çavdêriyê

Di 14.04.2020’an de qanûna bi biryara 7242’an di yasaya 5275’an de guherîn pêk hatiye; bi vê yekê sîstema karnameya girtiyan hatiye amadekirin, li gorî rewşa heyî biryarên fireh ji bo îdariya girtîgehan hatiye dayîn, ev yek jî rê li ber biryarên kêfî vekiriye. Ji ber vê yekê gelek girtiyên hikûmî cezayê xwe li mal derbas dikin, lê girtiyên siyasî û hikûmxwarî bi biryarên çavdêriya îdarî ji cezayê hatî dayîn zêdetir li girtîgehê tên ragirtin. Dîsa demek dirêj kesek bê xistina bin çavdêriyê, li dijî madeya Destûra Bingehîn a 20’ê û Peymana Mafê Mirovan a Ewropayê (PMME) ya 8’an e ku tê wateya li dijî mafê rêza jiyana taybete. Hemwext li dijî madeya 13’an ya Destûra Bingehîn a rêgeza pîvanê ye.

Nêzîkatiya xirab a li girtîgehan

Tevî hemû qanûnên netewî û navneteweyî jî di serî de mafê jiyanî û tenduristiyê li girtîgehan lêdan, gef, êşkence, avêtina hucreyên yek kesî, lêgerîna tazî, xirabûna xwarinê û kêmbûna wê, pêkanîna cezayên disiplînê yên kêfî, nedayîna pirtûk, serdegirtinên kêfî yên qawîşan, bi kêfî dest danîna ser nivîsan, sînordarkirina mafê sohbet, spor û karên çandî, nepêkirina sobeyên germkirinê, pêkneanîna zarokên ku li gel dayikên xwe di girtîgehê de ne, zêdekirina nirxên kantînê, xwe negihandina madeyên hîjyenîk, bi têlan girtina cihê hewadariyê, sirgûnkirina girtîgehên bi kêlometreyan ji malbatan dûr di raporên Saziyên Civaka Sivîl de cih digirin.

Şertên fîzîkî yên girtîgehan

Ji kapasîteya wê zêdetir girtî li qawîşan tên bicihkirin. Ev yek li dijî qanûna bi hejmara 5275’an e. Girtî di nava şert û mercên ne paqij û qelebalix de ku ne li gorî rûmeta mirovî ne tên hiştin. Gelek girtî li erdê radizin.

Sewqkirin nayê qebûlkirin

Bi awayekî kêfî girtî bi hezaran kêlometre ji malbatan tên sirgûnkirin, tevî hemû serlêdanan daxwazên wan ên sewqkirinê nayên qebûlkirin. Li gelek girtîgehan sirgûn li ser girtiyan weke gef tê bikaranîn. Gelek malbat nikarin hevdîtinê bikin.

Karûbarên civakî

Li gelek girtîgehan mafê hiqûqî tê sînordarkirin. Xebatên civakî tên sînordarkirin û dîsa hejmara wan kesan tên sînordarkirin. Girtî ji aktivîteyên mîna qurs, spor û hobî bêpar in, yan jî tên sînordarkirin. Demek dirêje karûbarên civakî hatine sînordarkirin û bi temamî hatine rawestandin.

Mafê agahî girtin û sansûra li Kurdî

Bi hinceta ‘ji saziya îlanê ya çapemeniyê îlanên fermî û reklaman nagirin’ rojnameyên Yenî Yaşam, Evrensel, Bîrgun û hwd. nadin girtiyan, ji derveyî TV ku îdareya girtîgehê diyar kirî rê nayê dayîn ti qenalên din bê temaşekirin. Li gelek girtîgehan jî radyo tên komkirin. Her wiha nivîs, roman û dîsa çîrokên girtiyan ji bo bê weşandin bi rêya kargo yan name tên şandin, ji aliyê îdareyê ve tê komkirin û nayên şandin. Her wiha pirtûkên Kurdî tên şandina girtîgehan nayên dayîna girtiyan.

Dîsa name û daxwaznameyên tên şandin bi hinceta ku ‘xirab nîşandana mercên girtîgehê û îdareya girtîgehê’ û ‘agahiyên şaş û îftirayan’ dubare vedigerînin. Li ser vê yekê girtiyên ku nerazîbûn nîşanî vê pêkanînê didin, bi cezayên disiplînê tên cezakirin û mafê wan ên agahî dayînê jê tên girtin. Nameyên Kurdî nayên şandin. Axaftina bi telefonê ya bi malbatan re tên girtin.

Parêzer Serdar Tum