‘Bi hînceta ku jin mirovek lewaze tecrîd dikin’

Awat Husam Aldin/ Rojev

Tundûtîjiya li beramberî jinê, bi taybet di nava civakên paşketî de yan jî civaka cîhana yên sêyem, li ser sedemên çandî, civakî, perwerde û sedemên din avabûne. Gelek caran tundûtîjî li beramberî jinan wisa lê tê ku sedem dikin jin, bi hêceta ku jin mirovek lewaze tecrîd dikin. Çanda wê civaka ku têde perwerde bûye li ser wê hatiye damezrandin. Nizimbûna asta rewşenbîrî, belavbûna nerênî, nebûna perwerdeya exlaqî ku rêzê li jinê bigire ku jin nîvê civakê ye. Onun wiha nebûna hişyariya di warê girîngiya rolê jinê yê di civakê de. Li aliyê din jî nebûna zanyariyan di derbarê mafên jinê de. Sedemê herî giring yê tundûtîjiya li beramberî jinê, nebûna bingehek exlaqî yê wê civakê ye. Hîmê perwerdeya ne tendurist ya li ser bingehê rêzgirtina zilam û kêmkirina cihê jinê wisa dike ku danûstandinên xirab li beramberî jinê pêk idi. Ev jî çanda tundûtîjiya di nava zayanda beramber de bihêz dike, bilind bent û dibe sedem ku bawerî li gel jinan kêm bibe.

Ew sedemên vedigerin şiwênewarên civakî û kevneşopiyên kevin yên ku di zarokatiyê de li hemberî jinan tê kirine. Her wiha rûniştkandina fikirê zayenda nêr ya ku ew bihêze û divê jin milkê wî be ye. Ji ber zêdebûna rêjeya hejariyê, di hinek civakên ne pêşketî de, jinan nekariye di aliyê temamkirina xwendinê de bi taybet zanîngehan bidomînin. Wisa dikin ku ew bikevin rêyên xirab û ji aliyê kesên din ve werin kontrolkirin. Di aliyê aborî de ne serxwebûna jinan, zextên aborî, zext û dijberiya derûniyê zêde dike ku bandoriya nerênî li ser jina bike. Ev sedem ji sedan 45'ê wê dibe sedemê tundûtîjiya li beramberî jinê. Ji hemû sedemên ku dibin sedema pirsgirêkên tundûtîjiya li beramberî jinê, yek ji wê jî jin ji mafê xwe yê giştî bê par dimînin û asta xizmetguzarî, bêkarî û hwd jinêrêşketina. Levaziya siyaset û yasaya hikumetê, piştgiriya ew kesên ku yasayê xirab ji bo berjewendiyên xwe bikar tînin nakin. Îtiraf dikin ku li hemberî kesên tometbar ceza pêk nayînin.Bi taybet jî ew sucên ku tê kirin, bi navê namusê tê nixumandin û kujerê jinan bê suc tên hiştin.

Herî dawî em wek jin û alîgirên xwe dikarin bi rêyan van xalan li hemberî her curê tundûtîjiyê rawestin.

1- Di nava civakê de belavkirina hişyariyê ya derbarê girîngiya rolê jinê ya di nava civakê de ku nîvê civakê ji jinê pêktê ye. Divê ti car tundûtîjî li beramberî jinê neyê piratîze kirin. Ji ber ku nivê civakê jine. Hêza wan ya aqil ji ya mêran zêdetire.

2- Girîngîdana bi rewşenbîrên jin yên di derbarê maf û nirxên mirovatî, wekhevî û rola wan di civaka heyî de, ji bo jin bikaribe di nava civakê de bibe xwedî rolê çêkirina civakêper dayêwîn.

3- Ji bo jinan pêkanînan projeyên taybet, bêyî ku pêwîstiya wan bi zilam bimîne. Bi taybet di rewşên telaqdanê de ji bo bi zextên civakî û malbatî re rû bi rû neyê.

4- Redkirina hemû curê tundûtîjiyê, têkoşînkirina li hemberî kesên bi her uzaktaî tundûtîjiyê pêktînin û cezakirina wan.

5- Di gotarên olî de bal kişanda li ser maf û cihê jinan, onun wiha di bernameya ragihandina perwerdeyî de ku ji bo belavkirina çandekî rast ya derbarê jinan de dibe alîkar.

6- Derxistina yasayek taybet di derbarê kesên ku tundûtîjî li beramberî jinan pêktînin de.