Helbestvan û rewşenbîrê Kurd Hemdî

 

Erazî kurê Fetah Beg bi navê xwe yê din Hemdî, yek ji helbestvanên mezin ê wêjeya kilasîk a Kurdî ye ku di sala 1876’an de li Bajarê Silêmaniyê ji dayîk bûye. Hemdî ji malbata naskirî ya Sahîb Qerane. Ew biraziyê helbestvanê mezin ê Kurd Mistefa Begê Kurde û pismamê helbestvan Salime. Xwendina xwe ya destpêkê wekî hemû xwendevanên serdema kevin bi xwendina pirtûkên olî û wêjeyî destpêkiriye. Destpêkê li cem bavê xwe wate Fetah Beg ders xwendiye. Paşê li mizgeftên bajarê Silêmaniyê xwendina xwe berdewam kiriye û piştre ji bo berdewamiya xwendinê navê xwe li dibistana Reşîdiye nivîsiye û ders xwandiye. Heyamekê jî li Xaneqaya Mehwî ku qadek bûye ji bo xwendin û fêrbûna zanist û terîqetê, ders xwendiye. Piştî wê ku xwendina xwe ya seretayî diqedîne, dibe xwendekarek baş, bîra rêwingî û nasîna derdora xwe dikeve serê wî ku hindekê navçeyên derdorê Kurdistanê bibîne. Her bi vê meramê serdana welatê Îranê dike û çendîn bajarên mezin ên Îranê yên wekî Tewrêz û bajarên rojavayê Îranê dibîne. Paşê berê xwe dide Bexdayê.

Hemdî ji ber xwendevaniya xwe û malbata xwe gelek hogirê ziman û wêje, dîrok û civaka Kurdewarî dibe. Her wiha êş û azarên netewa Kurd hîs dike û piştî serhildana Şêx Mehmûd li dijî desthilatdarên ser axa Kurdistanê, tevlî şoreşgerên alîgir ên Şêx Mehmûd dibe. Li gel Şêx Mehmûd bi neyarên Kurdistanê wek Tirk û Îngilîzan dikev nava şer. Demekê wek Serokê Şaredariya Silêmanî û çavdêrê eşayîrên navçeya Sordaşê tê hilbijartin. Lê mana wî li ser wê postê û karê wî gelek berdewam nabe di sala 1926’an dev ji karê hikûmetî berdide.

Hemdî ji xeynî hebûna pile û payeke civakî û siyasî wek edebî jî pileyeke bilind di nav wêjeya kilasîk a Kurdî de bidestxistibû. Mîratgirê dibistana Mistefa Begê Kurdî, Salim û yên li ser rêya wan jî Nalî û Mehwî ye. Di dawiya sedsala 19’an û destpêka sedsala 20’an de, ew nûnerekî baş ê dibistana wêjeyî ya Baban e. Her çendî di warê hizrî de helbestên wî heta qasekî deyndarê helbesta helbestvanê navbirî ye, bi giştî Hemdî helbestvanek e ku xwastiye ji wan çavkaniyan bîra xwe berfireh bike, lê belê ew aliyekî tarî yê civak û siyasî ji pêşiyên xwe yên wekî Nalî, Mehwî, Kurdî û Salim wergirtiye, xêz dike. Hemdî ji ber dan û sitandina wî ya bi tevgerên siyasî û şoreşgerî yên Kurdî re gelek tundtir e û di wêjeya kilasîk de gotareke nû çê kiriye. Gotarek ku di helbestên gelek helbestvanên beriya wî de, wek mînak di helbestên Mehwî û Hacî Qadir de tê dîtin. Lê di helbestên Hemdî de gotara netewperestî roleke sereke dilîze û helbest dibe çarçoveyek ji bo derbirîna hestên netewî. Ew helbestvane, bîrmendekî rewşenbîr ê Kurd di dawiya sedsala 19’an de li bajarê Silêmaniyê ye.

Nasiyarbûna Hemdî bi herêmên cur bi cur ên Kurdistanê re û bi giştî erdnîgariya çandî, siyasî, sirûştî û aborî ya Kurdistanê, karek kiriye ku hizra wî ji hizreke navçeyî re derkeve û bibe ramanek berfireh, seranserî û neteweyî. Yanî daxwaz û xwestekên ku Hemdî di helbestên xwe de tîne ziman, tenê daxwaz û xwestekên herêmeke Kurdistanê nîne, belkî daxwazek e ku tevahiya Kurdistanê di nav xwe de dibîne û her bi vî rengî em dikarin pêka ew nîşaneyên erdnîgarî yên di helbestên wî de hatine vehûnandin, Kurdistanek mezin bikêşin. Hemdî di helbesta “Ey Weten” de behsa wê yekê dike ku çawa welatê wî ji aliyê împratorên Rom, Osmanî û Qacarî ve hatiye dagirkirin. Heta radeya ku herêmên cur bi cur ên beşên cuda yên Kurdistanê bi hev re girêdide. Di helbestekê de behsa Kajaw, Şemzînan, Behdînan, Barzan, Hewraman, Wan, Qesrî Şîrîn, Peykûle, Qendîl, Pîremegrûn û hwd girêdana parçeyên erdnîgarî yên ku dagîrkerên Kurdistanê ji hev hilweşandine, dike. Di sala 1936’an de li Silêmaniyê koça dawî kiriye.

Ey Weten

Ey weten rom û ecem muştaqî Kurdistanite.

Îftîxarî mîletî Kurd şewketî înwanite.

Besit serberzî êvaran û sibeynan mang û roj.

Wek nîşanî îftixarî sing û necmey şanite.

 

Berq ede û erijê wekû emwacî gewher çeşmekan

Ave ya ruhî rewanî çeşmeyî heywanite

Ave ya nûre le eksî xor ku debirîskêtewe

Ehlî hîkmet wa dezanê durrekanî kanite

 

Gulgulî sor û sipî xalxalî xakî reş elêy

Podreyî roxsar û surmey riştinî çavanite

Aşiqî rengî xezanî tuye boye dê behar

Feslî havîn germî meylî befrekey zistanite

 

Bo çî enbarî zexîrey kaînate şarezûr

Şehirbazarî xwanî mîwane leber mîwanite

Basî mîwey to dekem boye qelem hatûte ber

Bestekanim besteyî ehlî dil û îrfanite

Bo emey carê beserta pê nenêm efkarî min

 

Ya beser rûyiştine ya serbeser hîcranite

Pilpiley piçtênî zêrînî hebîbî qewmî Kurd

Zirzire û piştineyî berdînî qed şaxanite

Poye sîrwan û zerb bo şalî çoxe û rankit

 

Wek herîr dîcley cezîre ba ededey bo tanite

Kurd kurekajawî lûtî wa bilind kirdûtewe

Her wekû şemzînî badîn arezûy berzanite

Asiman û şaxî beriz û sethî erzit derdexa

 

Malî Kurdît û ewe dîwar û hewşe û banite

Peykolî ta Qesrî Şîrîn rakişawe pêy kulî

Destî Qendîlit dirêje bo çiraçî wanite

Pîremegirdûn tacî şahaney beser berzî firanid

 

Tem demawend dagirê mehcûbî Hewramanite

Xettî dîwanî şikestey gird û lûtî berzî şax

Wazîhe bo serbexoyî tûreyî fermanite

Car be car Hemdî gilet ger lê bike naheq nîye

Cerde ramegire nelên xelqî ke canî canite